Wilno, 19-20 stycznia 2023. Spotkanie w Centrum Badania Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy oraz promocja filmu produkcji IPN „Czarny sufit” o Józefie Mackiewiczu i książki Moniki Tomkiewicz „Zbrodnia ponarska 1941–1944” w Domu Kultury Polskiej w Wilnie to główne punkty wizyty delegacji Instytutu Pamięci Narodowej na Litwie.

W czwartek 19 stycznia 2023 r. rozpoczęła się dwudniowa wizyta prezesa IPN dr. Karola Nawrockiego wraz z towarzyszącymi mu przestawicielami Instytutu w stolicy Litwy. W skład delegacji, której celem są rozmowy na temat wieloletniej współpracy z instytucjami partnerskimi na Litwie, weszli m.in. dyrektor Biura Edukacji Narodowej Adam Hlebowicz, dyrektor Biura Współpracy Międzynarodowej Agnieszka Jędrzak i dyrektor Oddziału IPN w Białymstoku Marek Jedynak.

W godzinach przedpołudniowych prezes IPN spotkał się z przedstawicielami Centrum Badania Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy (Lietuvos gyventojų genocido ir rezistencijos tyrimo centras, LGGRTC) – dyrektorem generalnym dr. Arūnasem Bubnysem, jego zastępcą Vytasem Lukšysem oraz kierownictwem poszczególnych pionów instytucji. Centrum Badania Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy to instytucja państwowa, powołana w 1992 r. przez Radę Najwyższą Litwy. Do jej głównych zadań należy badanie przejawów ludobójstwa i zbrodni przeciw ludzkości, prześladowań podczas sowieckiej i niemieckiej okupacji oraz zbrojnego i pokojowego ruchu oporu przeciwko okupacji.

W ubiegłym roku IPN podpisał z Centrum porozumienie o współpracy w zakresie poszukiwań miejsc spoczynku ofiar totalitaryzmów. Otworzyło to obu instytucjom możliwość wspólnych działań w takich obszarach jak prace archeologiczne i ekshumacyjne, poszukiwania krewnych mieszkających na terytorium państw obu stron, identyfikacja genetyczna ofiar, kwerendy archiwalne i badania historyczne w zakresie poszukiwań i identyfikacji.

Po rozmowach delegacja IPN zwiedziła wspólnie z gospodarzami Park Pamięci Tuskulanum, dawniej miejsce masowych grobów ofiar sowieckich represji. Dziś ich szczątki spoczywają w położonym w parku Kolumbarium, oddziale Muzeum Ofiar Ludobójstwa w Wilnie. Wśród pogrzebanych tam litewskich ofiar NKWD znajdują się bezimienne szczątki Polaków – żołnierzy Armii Krajowej, którzy w latach 1944–1947 zostali rozstrzelani przez NKWD. W parku delegacja zwiedziła także muzeum mieszczące się w zabytkowym pałacyku Tuskulanum, z ekspozycją poświęconą zbrodniom Sowietów na Litwie.

Wieczorem w Domu Kultury Polskiej w Wilnie odbyło się specjalne spotkanie w ramach cyklu „Przystanek Historia IPN Wilno” z udziałem delegacji Instytutu. Obecni byli m.in. konsul RP na Litwie Irmina Szmalec, dyrektor Domu Kultury Polskiej Artur Ludkowski, przedstawiciele władz samorządowych na czele z merem Zdzisławem Palewiczem, instytucji państwowych: Centrum Badań Ludobójstwa i Ruchu Oporu mieszkańców Litwy, Związku Polaków na Litwie, przedstawiciele placówek oświatowych, stowarzyszeń, tłumacze, dziennikarze, historycy, archeolodzy oraz młodzież.

W programie spotkania znalazł się seans filmowy oraz dyskusja. Goście mogli obejrzeć „Czarny sufit”, przygotowany przez Instytut Pamięci Narodowej film fabularny, poświęcony niezwykłej postaci – Józefowi Mackiewiczowi w 120. rocznicą urodzin pisarza oraz w ramach obchodów Roku Józefa Mackiewicza w Polsce. Józef Mackiewicz był jednym z pierwszych Polaków, którzy widzieli zwłoki polskich oficerów w Katyniu. W 1952 roku zeznawał przed specjalną komisją Kongresu USA badającą zbrodnię katyńską. Był także świadkiem ludobójstwa w podwileńskich Ponarach. Opublikował setki artykułów wspomnieniowych i komentarzy politycznych. Nie uznawał PRL jako legalnej formy państwowości polskiej. Jego książki ukazywały się jedynie nakładem wydawnictw emigracyjnych lub w drugim obiegu. Film „Czrny sufit” jest zapisem fikcyjnej rozmowy Mackiewicza z jego wieloletnim korespondencyjnym przyjacielem, Jerzym Giedroyciem, na temat ówczesnej sytuacji międzynarodowej oraz istoty systemu komunistycznego.

W słowie poprzedzającym projekcję filmu prezes Instytutu Pamięci Narodowej dr Karol Nawrocki podkreślił, że Józef Mackiewicz doskonale rozpoznał istotę komunizmu:

– Był od początku przekonany, że każdy rodzaj współpracy czy pobłażania sowieckiemu komunizmowi prowadzi świat na skraj kolejnej przepaści. Dziś, z perspektywy XXI wieku jesteśmy świadkami tego, jak rosyjskie czołgi, często pod czerwoną gwiazdą, pod sierpem i młotem, z propagandą niemal z czasów sowieckich, z lat 20. i 30., nadal niszczą wolny świat, zagrażają wolnemu światu. Mackiewicz to wiedział.

Po seansie widzowie zostali zaproszeni na dyskusję na temat filmu, a także na promocję i dyskusję wokół książki Moniki Tomkiewicz „Zbrodnia ponarska 1941–1944”. W rozmowie wzięli udział: dr hab. Monika Tomkiewicz (Biuro Badań Historycznych IPN), dr hab. Jarosław Wołkonowski prof. UwB (Wydział Prawa Uniwersytetu w Białymstoku) i Adam Hlebowicz (dyrektor Biura Edukacji Narodowej IPN), a poprowadziła ją Natalia Krzywicka (IPN w Białymstoku).

W kolejnym dniu wizyty delegacja IPN odwiedziła m.in. Ponary i cmentarz na Rossie.

Ponary były miejscem największej zbrodni dokonanej przez Niemców na północno-wschodnich kresach II RP w okresie II wojny światowej. Trzeba podkreślić, że podwileńskie lasy nie były wybrane przypadkowo jako miejsce masowej egzekucji. Zgodnie z wytycznymi Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy w Berlinie, miejsce eksterminacji musiało być oddalone od dużych skupisk ludzkich, tak aby nie było słychać odgłosów strzałów, a jednocześnie położone w pobliżu dogodnych dróg dojazdowych, żeby skazańców można było szybko przetransportować z miejsc zatrzymań i więzień. Niemcy do Wilna wkroczyli 24 czerwca 1941 r., a już 26 czerwca nastąpiły pierwsze aresztowania ludności żydowskiej. 4 lipca przeprowadzono egzekucję w Ponarach. Zatem od zajęcia miasta do pierwszych egzekucji minęło zaledwie 10 dni.

W imieniu Instytutu Pamięci Narodowej kwiaty złożył jego prezes, dr Karol Nawrocki.

Delegacja IPN złożyła też hołd bohaterom powstania styczniowego, pochowanym w XIX-wiecznej kaplicy na wileńskim cmentarzu na Rossie. Obok dowódców: Zygmunta Sierakowskiego i Konstantego Kalinowskiego, spoczywają tam: Bolesław Kołyszka, Rajmund Ziemacki, Julian Leśniewski, Albert Laskowicz, Józef Jabłoński, Karol Sipowicz, Władysław Nikolai, Jan Beńkowski, Edward Czapliński, Mieczysław Dormanowski, Ignacy Zdanowicz, Jakub Czechan, Kazimierz Syczuk, Henryk Makowiecki, bracia Aleksander i Józef Rewkowscy, Tytus Dalewski oraz Jan Marczewski.

Powstanie styczniowe to największy w XIX w. polski zryw narodowy. Za datę jego rozpoczęcia przyjmujemy 22 stycznia 1863 r., gdy Komitet Centralny Narodowy wydał Manifest powołujący Tymczasowy Rząd Narodowy. Powstanie pochłonęło kilkadziesiąt tysięcy ofiar i odcisnęło ogromne piętno na dążenia niepodległościowe kolejnych pokoleń Polaków.

Dr. Markowi Jedynakowi, dyrektorowi Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku, towarzyszyła konsul Irmina Szmalec i Urszula Gierasimiuk, naczelnik białostockiego pionu edukacyjnego

Na zdjęciu: Spotkanie delegacji IPN z przedstawicielami Centrum Badania Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy – Wilno, 19 stycznia 2023. Fot. Mikołaj Bujak (IPN)

Źródło: ipn.gov.pl