14 września 2021 r. odbyła się w Belwederze dyskusja historyków oraz prezentacja 10. tomu dokumentów wspólnej serii wydawniczej „Polska i Ukraina w latach 30. i 40. XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych”, z okazji 25-lecia współpracy archiwalnej Polski ze stroną ukraińską.

W 2021 roku przypadła 25. rocznica utworzenia polsko-ukraińskiej grupy roboczej złożonej z archiwistów i historyków. W kwietniu 1996 r. doszło do spotkania przedstawicieli polskiego MSW i ukraińskiej Służby Bezpieczeństwa (SBU), które zaowocowało utworzeniem grupy roboczej i powstaniem serii wydawniczej dotyczącej trudnych losów Polski i Ukrainy w latach 30. i 40. XX wieku, a dostępnej zarówno dla czytelnika polskiego, jak i ukraińskiego. Poczynione ówcześnie ustalenia są realizowane do dziś. Pierwszy tom wspomnianej serii ukazał się z końcem 1998 r.

Jubileuszowy dziesiąty tom, który ukazał się z końcem 2020 roku, poprzedzono przemowami prezydentów Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy oraz Ukrainy Wołodymyra Zełenskiego. Dotyczy on konsekwencji rozkazu gen. Wsiewołoda Mierkułowa, zastępcy Ławrentija Berii, który nakazywał ewidencjonowanie tzw. elementów antysowieckich po 17 września 1939 r. – funkcjonariuszy służb mundurowych II RP, a także przedstawicieli administracji. Było to preludium do „operacji polskiej II”, tym razem na wschodnich terenach II Rzeczypospolitej.

W związku z rocznicą miała miejsce w Belwederze prezentacja wspomnianego tomu oraz dyskusja poświęcona polsko-ukraińskiemu projektowi archiwalno-historycznemu, realizowanemu obecnie przez archiwistów i historyków z IPN oraz z SBU, a także Narodowej Akademii Nauk Ukrainy. W imieniu Prezydenta RP Andrzeja Dudy gości powitał Andrzej Dera, sekretarz stanu w Kancelarii Prezydenta RP. Przemówienia wygłosili dr Mateusz Szpytma, wiceprezes IPN oraz Oleh Kuts, radca-minister Ambasady Ukrainy.

Andrzej Dera przywołał słowa prezydentów Polski i Ukrainy ze wstępu do publikacji – „przeszłość nadal żyje, tłumaczy teraźniejszość i jest przesłanką w kształtowaniu przyszłości”(Prezydent RP Andrzej Duda); „Nasze narody przeszły ciężką próbę dziejową. Polityka naszych państw musi prowadzić do wolnego dostępu do archiwów i by nikt nie posiadał monopolu do interpretacji historycznych (Prezydent Ukrainy Wołodymyr Zełenski).

– Jesteśmy niezmiernie wdzięczni Polsce za wsparcie Ukrainy w walce z rosyjską agresją, za wsparcie kursu Ukrainy w kierunku Unii Europejskiej i NATO. Dziękuję za tę współpracę wszystkich przedstawicieli instytucji archiwalnych. Ta współpraca jest cegiełką w budowaniu przyjacielskich relacji między naszymi państwami – powiedział Oleh Kuts w imieniu Ambasadora Ukrainy.

– Chcę zagwarantować, że będziemy kontynuować współpracę i liczymy na to, że będą ukazywać się kolejne tomy – zapewnił zastępca prezesa IPN Mateusz Szpytma.

Uczestnikami dyskusji byli: prof. Ołeksandr Łysenko, prof. Andrzej Nowak (IH PAN) i dr Marcin Majewski oraz zdalnie prof. Hiroaki Kuromiya (Indiana University) i prof. Jurij Szapował. Debatę poprowadził Adam Hlebowicz, dyrektor Biura Edukacji Narodowej IPN.

Prof. Andrzej Nowak nakreślił kontekst dzisiejszych czasów, mówiąc, że „historia staje się coraz bardziej przedmiotem manipulacji, której świadomość zanika w kulturze post-prawdy”. – Nie chodzi tu o specyfikę naszego regionu – agresywną politykę historyczną Kremla. Chodzi o zjawisko kultury masowej, która czyni z przeszłości układankę puzzli dających się dowolnie przestawiać. Nie zostały też spełnione nadzieje związane z procesami przemian w Rosji. Brakuje nam współdziałania kolegów archiwistów i historyków z Rosji  – powiedział prof. Nowak

Prof. Ołeksandr Łysenko, nawiązując do kwestii aktualności totalitaryzmów, stwierdził, że „w każdym społeczeństwie znajdzie się grupa ludzi gotowa, by ruszyć pod sztandarami radykalizmu”. – Zawsze znajdą się zwolennicy władzy „silnej ręki”; wiemy, do czego to prowadzi. Ważne jest zrozumienie tej metody inżynierii władzy, prowadzącej do terroru. Aby to przeanalizować, musimy badać dokumenty w archiwach.(…) Polityka pamięci naszych państw powinna odpowiadać interesom wszystkich obywateli przy poszanowaniu wszystkich grup, które ucierpiały w wyniku działania reżimów – przekonywał prof. Łysenko.

Po pięciu latach działalności polsko-ukraińskiej grupy roboczej, na mocy porozumienia pomiędzy MSWiA oraz IPN od 2001 roku tworzą ją pracownicy Archiwum IPN, Wydzielonego Archiwum Państwowego Służby Bezpieki Ukrainy oraz Instytutu Badań Politycznych i Narodowościowych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy. Grupa robocza funkcjonuje na podstawie dwustronnych umów podpisanych w 1996 i 2009 r. Podstawowym zadaniem grupy jest pogłębianie współpracy archiwalno-historycznej, przede wszystkim przygotowywanie w oparciu o zasoby archiwalne SBU i IPN wyborów źródeł dotyczących zagadnień z najnowszej, niezwykle trudnej i skomplikowanej historii Polski i Ukrainy. Dotychczas edycje źródeł poświęcono problematyce Wielkiego Głodu 1932–1933 i losów społeczności polskiej w tym czasie, Wielkiego Terroru na sowieckiej Ukrainie (operacja polska NKWD), podziemia polskiego pod okupacją sowiecką 1939–1941 oraz w okresie 1944–1946, zbrodni wołyńskiej i galicyjskiej oraz wydarzeniom na Ziemi Chełmskiej (Polacy i Ukraińcy pomiędzy dwoma totalitaryzmami 1939–1945), przesiedlaniom Polaków i Ukraińców w latach 1944–1946, a także akcji „Wisła” 1947.

Dotychczas powstało dwanaście tytułów zawierających wybór dokumentów z okresu lat trzydziestych i czterdziestych XX wieku, wytworzonych przez sowieckie (NKWD, NKGB), ale i polskie komunistyczne służby specjalne. Dwa tomy zostały wydane w języku angielskim.

Serię „Polska i Ukraina w latach trzydziestych-czterdziestych XX w. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych” prezentowano w wielu ośrodkach naukowych na całym świecie m.in.: Harvard University w Stanach Zjednoczonych, Toronto University w Kanadzie czy Monash University w Australii, gdzie spotkała się z bardzo pozytywnym odbiorem, np. „New York Book Review” zamieściło recenzję autorstwa Timothy’ego Snydera tomu 8 serii, zatytułowanego Wielki Terror: operacja polska 1937–1938.

W Bibliotece Cyfrowej IPN działającej w ramach portalu przystanekhistoria.pl (przystanekhistoria.pl/pa2/biblioteka-cyfrowa) znajdą Państwo elektroniczne wersje poszczególnych tomów serii (t.3-9).

Fot. Sławek Kasper (IPN)

Źródło: Instytut Pamięci Narodowej