Dla wielu znany jest on jako inicjator nowatorskich projektów architektonicznych w Wilnie na początku XX wieku; jednak Józef Montwiłł słynął również jako hojny dobroczyńca, opiekun potrzebujących i ubogich.

„Ludzie często narzekają, że świat jest dla nich niesprawiedliwy, ale gdyby dokładnie porównali, co dobrego sami uczynili, z tym, co otrzymali od innych, prawdopodobnie przekonaliby się, że w ostatecznym rozrachunku to oni są dłużnikami“ – twierdził J. Montwiłł.

Józef Montwiłł urodził się 21 marca 1850 roku w majątku Mitianiszki koło miasteczka Szaty (rej. kiejdański). 175. rocznica jego urodzin, którą obchodzimy w tym roku, skłoniła pracowników Litewskiego Państwowego Archiwum Historycznego do przygotowania wystawy dokumentów pt. „Wielki filantrop Józef Montwiłł“. Jest to najobszerniejszy zbiór dokumentów, jakie kiedykolwiek zgromadzono i eksponowano, opowiadający historię życia J. Montwiłła, jego działalności w dziedzinie budownictwa, nauki, sztuki, a zwłaszcza – filantropii.

J. Montwiłł pochodził z zamożnej rodziny szlacheckiej. Na wystawie będzie można zobaczyć dokumenty dotyczące jego przodków: drzewa genealogiczne rodu Montwiłłów (herbu „Kolumna“), dokumenty potwierdzające szlacheckie pochodzenie, testamenty i inne materiały. Wśród eksponatów są także plany z drugiej połowy XIX wieku, na których zaznaczone są posiadłości ziemskie należące do ojca Józefa – Stanisława Montwiłła, dokumenty dotyczące rodzinnego majątku Mitianiszki. Na wystawie także można będzie obejrzeć oryginalny zapis aktu chrztu J. Montwiłła, jego fotografie i portrety, listy osobiste, wizytówki i inne pamiątki.

J. Montwiłł był znakomicie wykształcony. W 1867 roku ukończył gimnazjum w Wilnie, po czym wyjechał na studia prawnicze na Uniwersytecie Petersburskim. W Berlinie i Wiedniu uczęszczał na wykłady z socjologii i ekonomii, a także zgłębiał działalność zachodnioeuropejskich instytucji społecznych, filantropijnych i kulturalnych. Nic więc dziwnego, że po powrocie na Litwę J. Montwiłł znacząco wstrząsnął zastałe życie społeczne Wilna, pokazując własnym przykładem możliwości pozytywnych działań, o których do tej pory nikt nie słyszał.

Będąc dyrektorem Wileńskiego Banku Ziemskiego zainicjował budowę kamienic szeregowych, tzw. kolonii, na Nowym Mieście, Pohulance, Śnipiszkach, Rossie i Łukiszkach, a także zakładanie przytułków dla sierot.

Klasztor franciszkanów wraz z obok będącym kościołem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (franciszkanów) w Wilnie stał się ośrodkiem działalności filantropijnej J. Montwiłła. Właśnie tutaj działały założone przez niego instytucje filantropijne: Towarzystwo Opieki nad Dziećmi, Stowarzyszenie Sług imienia Św. Zyty, Towarzystwo Opieki nad Ubogimi z bezpłatną jadłodajnią, szpitalem, noclegownią, Towarzystwo Opieki nad Matką i Dzieckiem „Kropla mleka“ i inne. W sierpniu 1908 roku w klasztorze franciszkanów została otwarta wystawa „Dziecko“, której pomysłodawcą i mecenasem był również J. Montwiłł. Nieprzypadkowo więc tutaj, obok kościoła franciszkanów, w 1932 roku odsłonięto pomnik upamiętniający J. Montwiłła.

Na wystawie prezentowane są zdjęcia kościoła i klasztoru franciszkanów, wykonane przez Jana Bułhaka – wybitnego fotografa I połowy XX wieku. Można również zobaczyć projekty przytułków dla sierot, przygotowane przez architektów wspieranych przez J. Montwiłła, fotografie z wystawy „Dziecko“ oraz inne eksponaty.

Ciekawe jest to, że historia kościoła i klasztoru franciszkanów jest ściśle związana z historią Litewskiego Państwowego Archiwum Historycznego. Po stłumieniu Powstania Styczniowego i zamknięciu przez władze carskie klasztoru wraz z kościołem, w tych pomieszczeniach ulokowano Archiwum Instytucji Publicznych guberni wileńskiej. Najpierw na potrzeby archiwum zaadaptowane zostały cele klasztorne, zaś od 1871 roku – i kościół. Po remoncie jego przestrzeń za pomocą belek i desek została podzielona na pięć kondygnacji. W tych pomieszczeniach dokumenty były przechowywane aż do 1992 roku. Później dokumenty przekazano do zbiorów Litewskiego Państwowego Archiwum Historycznego. Korelacje z kościołem i klasztorem franciszkanów stały się kolejnym bodźcem do zainteresowania się działalnością prowadzoną w tych budynkach, a także inicjatywami J. Montwiłła.

Organizatorzy wystawy poświęconej Józefowi Montwiłłowi mają nadzieję, że prezentowane na niej dokumenty archiwalne zainteresują badaczy osobowości tego wybitnego działacza społecznego i filantropa, a jednocześnie zachęcą do zastanowienia się nad własnym wkładem w dobro lokalnej społeczności.

Wystawę będzie można zobaczyć w sali ekspozycyjno-edukacyjnej Litewskiego Państwowego Archiwum Historycznego (ul. Mindaugo 8, Wilno) w godzinach otwarcia Archiwum.

Partnerami wystawy są m.in. Ambasada RP w Wilnie i Instytut Polski w Wilnie.

Na zdjęciu: Józef Montwiłł (siedzi drugi od prawej), Fot. materiały prasowe